بیتافیلم
عاطفه جعفری در فرهیختگان نوشت: اولین مناظره ریاست‌جمهوری 1403، دوشنبه شب برگزار شد تا انتخابات وارد مرحله جدی‌تری شود. بسیاری که می‌خواهند رای بدهند، یا حتی تردید برای این کار دارند، منتظر شروع مناظره‌ها بودند تا بتوانند نسبت به مشارکت و انتخاب فرد برتر تصمیم بگیرند؛ اما مناظره اول نشان داد که همه‌چیز در سطح باقی می‌ماند و ترغیبی برای مردم برای شرکت در انتخابات وجود ندارد. گزارش امروز را به مناظره اول اختصاص دادیم و سعی کردیم پله به پله آن را نقد کنیم و امیدوار باشیم برای مناظره‌های بعدی اصلاحی صورت بگیرد و روند برگزاری مناظره به سمتی برود که بتواند نظر و توجه مردم را جلب کند.
شکست هیبت مناظره
20 خردادماه ستاد انتخابات ریاست‌جمهوری رسانه ملی اطلاعیه‌ای منتشر و اعلام کرد هر نامزد ریاست‌جمهوری، در برنامه مناظره‌های انتخاباتی، فرصت ۱۰۵۰ دقیقه‌ای برای تبلیغات خواهد داشت و 5 مناظره برگزار می‌شود. اعلام اینکه 5 مناظره تدارک دیده شده است باعث شد تا در فضای مجازی به این موضوع انتقاد شود که چرا اینقدر تعدادش زیاد است. طبیعتا نه مناظره، هر موضوعی که جلوه‌گری کمی داشته باشد، می‌تواند برای مخاطب جذابیت داشته باشد. بیایید یک مثال فوتبالی بزنیم، اگر تیم مورد علاقه شما در یک ماه با تیمی که رقیب آن است، چندین بار مسابقه بدهد، این مسابقه دیگر جذابیتی ندارد و خسته‌کننده می‌شود.
حالا برسیم به محتوایی که با تعداد زیاد مناظره‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرد؛ سیستمی که برای مناظره‌ها در این دوره انتخابات چیده شده، مطلوب نیست و نتوانست با مردم ارتباط بگیرد. کاندیداها مجبور به حرف‌های تکراری می‌شوند و در کلی‌گویی می‌مانند؛ در نتیجه این کار، ترمز پویا بودن مناظرات کشیده می‌شود. کلی‌گویی‌ها و حرف‌های تکراری نتیجه مناظره‌ای می‌شود که تعدادش زیاد است و باعث از کار افتادن آن هدفی خواهد شد که برای مناظره‌های انتخاباتی طراحی شده است.
با نگاهی به مناظره اول می‌توان گفت از یک جایی به بعد دیگر کاندیداها حرفی برای گفتن نداشتند، از طرف دیگر، امسال میزگردهایی برای این دوره در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی طراحی شده است، که کارشناسان می‌توانند سوال‌های خودشان را از هر نامزد انتخابات به‌طور مفصل بپرسند. طبیعتا مناظره باید تفاوتی با میزگرد داشته باشد. مناظره محل جدل و نزاع است، البته نه اینکه بی‌اخلاقی صورت بگیرد، اما تقابل این افراد با یکدیگر باعث می‌شود مردم به یک فهم مشترک نسبت به کاندیداهای حاضر برسند و انتخاب برایشان راحت‌تر باشد. کاندیداها در مجموع 5 مناظره، حدود 20 ساعت فرصت دارند که صحبت‌هایشان را در حوزه‌های مختلف مطرح کنند. 12 ساعت از این زمان، محور مناظرات مباحث اقتصادی است. ورود به مسائل اقتصادی، تا زمانی که قرار است در مورد کلیات صحبت شود، طبیعتا اختلاف نظری پیش نمی‌آورد و این سهم از ساعت مناظره در‌مورد کلیات محلی از اعراب ندارد. اتفاقا ورود به جزئیات ایده‌های اقتصادی است که می‌تواند محل منازعه و اختلاف باشد که این کار را هر کاندیدا در میزگردهایی که امسال تدارک دیده شده است، با حضور کارشناسانی که دارند، انجام می‌دهند و دیگر ضرورتی ندارد که 12 ساعت در مورد موضوع اقتصاد مناظره شود. همین مناظره اول و جواب‌هایی که کاندیداها به سوالات دادند، نشان از همین کلی‌گویی و ورود نکردن‌شان به جزئیات مباحث تخصصی داشت. وقتی سوال درباره حل بحران تورم پرسیده می‌شد، جواب‌ها در کلیاتی مثل تورم از موضوعات حیاتی و جدی ماست و ما باید در حوزه تورم برای مردم، سپر حمایتی بگذاریم، یا اینکه همه کارشناسان معتقدند می‌شود تک‌رقمی کرد، تورم یعنی جیب مردم را خالی کردن و از این قبیل جواب دادن‌ها محدود می‌شود که نمی‌تواند سوال‌ها و مجهول‌هایی که در ذهن مردم است را جواب دهد!
مجری بلاموضوع شد
چند روز پیش محمد صالح مفتاح، دبیر ستاد انتخابات سازمان صداوسیما باحضور در برنامه انتخاباتی «زمانه» شبکه دو در مورد تفاوت‌های مناظره‌های امسال با سال‌های گذشته توضیح داد و در بخشی از صحبت‌هایش گفت: «در این دوره از مناظره‌های انتخاباتی، بخش عمده تشریفاتی که از نظر ما خیلی هم فایده نداشت کم شده و به فرصت نامزدها برای پاسخ دادن به سوالات اضافه شده است. فرصت نامزدها کوتاه بود و نمی‌توانستند جامع صحبت کنند و سخنان‌شان منعقد نمی‌شد.» دبیر ستاد انتخابات صداوسیما ادامه داد: «این موضوع آسیب‌شناسی شد و اکنون فرصت نامزدها که در دوره‌های قبلی دو تا چهار دقیقه بود افزایش دادیم و محورها هم کم شده است.»
البته به غیر از تفاوت‌هایی که مفتاح اعلام کرده است، یک تفاوت مهم این دوره نحوه پرسش‌هایی است که از کاندیداها می‌شود، ابتدای مناظره، حدودا 20 دقیقه زمان گذاشته و سوالات کارشناسان مطرح شد و این فرصت برای کاندیداها وجود داشت تا سوالات را یادداشت کنند. نکته مهم در اینجا بود که در مدت زمانی که داشتند، نمی‌توانستند به سوالات جواب دهند. در‌حالی‌که مناظره‌های قبلی سوالات به فرم دیگری از مناظره‌کنندگان پرسیده می‌شد و مجری با طرح یک سوال واضح و مشخص، وقت بیشتری را به افراد می‌داد تا جواب دهند.
از طرف دیگر، طرح سوال کارشناسان به فضای زنده مناظره نزدیک نبود. اگر این اتفاق از سمت مجری می‌افتد حتما فضا را جور دیگری در مناظره پیش می‌برد. این مدل سوال کردن باعث می‌شد تا مخاطب هم دچار سرگیجه شود و نتواند سوالات را در حافظه خودش نگه دارد. چه برسد به نامزدی که می‌خواهد این همه سوال را پاسخ دهد، برای همین بود که در مناظره اول، کاندیداها فقط توانستند به دو سوال در کل جواب دهند و عمده سوالاتی که کارشناسان مطرح می‌کردند، بدون جواب ماند!
نقش مجری هم در این مدل مناظره، بیشتر در حد فردی بود که فقط زمان را نگه می‌دارد، با وجود همه حدس‌زدن‌های قبل این، که چه کسی مناظره‌ها را اجرا می‌کند، اما باید گفت خیلی فرق نمی‌کرد چه کسی آن را اجرا کند، مجری تاثیر شگرف یا حتی کمی هم در برگزاری مناظره‌ها نداشت و فقط زمانی صدای او شنیده می‌شود که ساعت را اعلام می‌کرد یا وقت نهایی هر فرد را اعلام می‌کرد. البته مجری مناظره فقط چند باری درخواست داشت تا کلی‌گویی نکنند!
در مورد اعلام زمان هم توسط مجری، انتقاد زیاد بود، کسانی که معتقد بودند، بهتر بود نمایشگر دقیق‌تری برای نامزدها در استودیو فراهم می‌شد و به غیر از آن تایمری که جلوی مجری قرار داشت، خودشان هم زمان را ببینند و مخاطب استرس نگیرد که با اعلام زمان از طرف مجری تمرکزشان از بین می‌رود. البته همین ثانیه شماری که در داخل استودیو قرار داشت، چندباری زودتر از سخنان آنها شروع شد و باعث شد تا دو نفر از کاندیداها تذکر این موضوع را به مجری بدهند.
دکوری برای حواس‌پرتی
یکی از انتقاداتی که بعد از برگزاری اولین مناظره مطرح شد، مساله دکور، رنگ و نور استودیو بود. اولین واکنش‌های مخاطبان در فضای مجازی شکل گرفت و تاکیدشان روی رنگ و طرح پشت سر کاندیداها بود که به خاطر شلوغی، حواس مخاطب را پرت می‌کند.
دکور و طراحی صحنه که تلفیقی از طراحی کلاسیک و مدرن و ظاهرا متاثر از محراب مسجد با رنگ قهوه‌ای و مبلمان راحتی با پس زمینه فضای چراغانی شهری با کف پر‌زرق‌و‌برق بود، آرامش را از بیننده سلب می‌کرد، ذهن تماشاگر زود خسته می‌شد. چشمک زدن‌های متعدد در پس زمینه، به‌خصوص زمانی که قاب‌های دوربین بسته می‌شد، چشم بیننده را اذیت می‌کرد و تمرکز را از توجه به صحبت کاندیدا می‌گرفت.
یا عده‌ای دیگری انتخاب رنگ‌های مشکی برای کف استودیو و نورهای تند و تیزی که بر آن حاکم بود را مورد نقد قرار دادند و معتقد بودند که این نورهای ضد و نقیض باعث می‌شود تا حتی در چهره کاندیداها هم تاثیر بگذارد و انعکاس شدید نورها روی صورت نامزدها مشهود بود. برخی کاربران فضای مجازی از المان پنجره‌های بک‌گراند با رنگ قهوه‌ای در دکور گفتند و آن را با دکور برنامه «محفل» مقایسه کردند که البته این مقایسه خیلی هم اشتباه نبوده، چون امیرحسین میرطالب طراح دکور این برنامه طراحی دکور محفل را هم برعهده داشته است.
چینش صندلی‌ها برای گفت‌وگو است، نه مناظره
مناظره‌های قبل از انتخابات فعلی به صورتی بود که مدل چینش صندلی‌ها هیچ وقت مورد انتقاد قرار نمی‌گرفت. هم کسانی که در مناظره حضور داشتند و هم مخاطبان رضایت داشتند، اما درباره چیدمان امسال نظرات مختلفی شکل گرفت؛ عده‌ای می‌گفتند این مدل راحتی را به مخاطب می‌رساند و او را به کاندیداها نزدیک‌تر می‌کند، اما عده‌ای دیگر معتقد بودند به‌لحاظ بصری، نبودن میز جلوی این افراد، نشستن را برای آنها سخت کرده بود و تمرکز را از نامزدها می‌گرفت، چون مجبور بودند کاغذ یا موبایل‌شان را روی پا بگذارند که حتما دوربین‌ها در ثبت این موضوع، نمی‌توانند آن‌طور که باید و شاید تصویر درستی را به مخاطبان نشان دهند و همین هم سوژه کاربران فضای مجازی شده بود که به‌شوخی از استرس خود برای فروریختن برگه‌ها یا موبایل نامزدها نوشته بودند. از طرف دیگر در این مدل چینش، گویی چند نفر نشسته‌اند و با هم صحبت می‌کنند و تلقی از این صحبت‌ها به‌صورت مناظره نیست. فاصله زیاد صندلی‌ها با مجری مناظره هم انتقاد دیگری است که باید به آن اشاره کنیم. این فاصله آنقدر زیاد بود که وقتی دوربین از نمایی دور، صحنه‌ای از مناظره را نشان می‌داد انگار یک فاصله عجیب‌وغریب بین آنها وجود دارد.
دوربین کجا بود؟
طبیعتا در برنامه‌هایی که با این موضوع و به‌حالت ترکیبی ساخته می‌شوند، نشان دادن واکنش‌ها اولین موضوعی است که می‌تواند برای مخاطب جذاب باشد. وقتی تماشاگری در استودیو حاضر نیست تا بتوانیم حالات او را ببینیم، پس نشان دادن واکنش کاندیداهای حاضر مهم می‌شود. وقتی از مناظره حرف می‌زنیم که قرار است با هم جدل کنند و پاسخ یکدیگر را بدهند، پس باید در جواب دادن‌ها واکنش‌ها توسط دوربین ثبت و ضبط شوند، اما دوربین از نشان دادن واکنش‌ها عقب می‌ماند و البته این را باید از چشم کارگردانی دید که برنامه را کارگردانی می‌کرد و فقط در چند تصویر توانست این واکنش‌ها را نشان دهد، آن هم به‌گونه‌ای بود که انگار از دستش خارج شده است. زاویه دوربین‌ها گاهی گنگ و نامربوط می‌شد و همین منجر شد که مشخص نباشد کاندیداها کجا را نگاه می‌کنند؛ انگار دوربین را گم می‌کردند و این امر مخاطب را سرگردان می‌کرد.
مقدمه طولانی برای شروع مناظره
مناظره تقریبا 6 ساعتی طول کشید! اما تلویزیون دوساعت قبل از شروع مناظره به استقبال این مناظره رفته بود. 6 ساعت زمان زیادی برای یک برنامه انتخاباتی است و هیبت مناظره را می‌گیرد. ابتدا سه مجری (مجید یراقبافان، احمد اکبرنژاد و حسن صلح‌جو) شروع به صحبت کردند. این برنامه دقایقی قبل از ساعت ۱۸ شروع شد. آیین استقبال از حضور نامزدها برگزار شد و تقریبا یک‌ساعت به‌طول انجامید. بعد از آن مراسم قرعه‌کشی و قبل از آن سخنرانی رئیس سازمان صداوسیما بود و درنهایت ساعت 20:20 مناظره شروع شد. تاخیر در شروع مناظره و مقدمه‌چینی کاندیداها در شروع بحث با وجود اینکه قبل از این در مورد ایده‌های کلی اقتصادی‌شان صحبت کرده بودند، این ریسک را بالا می‌برد که حوصله مخاطب سر برود و پای مباحث ننشیند.
زمان زیاد و نامناسب
یکی از کاربران فضای مجازی در زمان پخش مناظره نوشته بود: «فوتبال ببینم یا مناظره؟» این موضوع یکی از چالش‌های اصلی برگزاری مناظره اول بود. زمان طولانی و تا نیمه‌شب ادامه پیدا کردن مخاطبان را خسته می‌کند و هیچ چیزی وجود ندارد که آنها را برای دیدن گفت‌وگوهای کلی و طولانی‌مدت ترغیب کند. از ساعت استراحت و اینها که بگذریم، به مسابقات یورو 2024 هم باید اشاره کنیم که همین متن را با نظر یکی از کاربران فضای مجازی شروع کردیم که در این مورد گفته بود و حتما برگزارکنندگان مناظره‌ها باید به آن توجه کنند. زمان باید جوری تنظیم شود که اولا طولانی و حوصله سر بر نشود و نکته بعدی به زمان این مسابقات هم توجه کنند. موضوع دیگری که واکنش‌های زیادی داشته، استراحت بین مناظره بود، استراحتی که قرار بود 15 دقیقه باشد اما طولانی‌تر شد و درنهایت از آن شور و فضایی که باید در مناظره حاکم باشد، می‌کاهد و دیگر انرژی لازم را به مخاطب نمی‌دهد.
